دوتار طبری؛ میراثی گرانبها از دل تاریخ

هدی وظیفه‌شناس در خصوص سابقه دوتار در مازندران و چرایی مهجوریت این ساز اصیل در میان سایر سازهای این دیار، به خبرنگار ما می‌گوید: از سازهای اصیل مازندران می‌توانیم به ساز دایره، کمانچه، لَـله‌وا، سرنا و دوتار، اشاره کنیم که در این بین، سازهای دیگر به نسبت دوتار، طی سالیان اخیر خیلی شناخته‌شده‌تر هستند.

او می‌افزاید: شاید ساز کمانچه به این‌خاطر که معادل آن در موسیقی اصیل ایرانی بوده خیلی شناخته شده‌تر هست و مردم نسبت به آن آشنایی بیشتری دارند، ساز لَـله‌وا نیز طی چند دهه اخیر به مردم، شناسانده شده است و سایر سازهای دیگر نیز نظیر دهل، دایره و سرنا که در محافل و مجالس از آن‌ها استفاده می‌شده است، مردم با آن آشنا هستند.

بنیانگذار و موسس خانه دوتار مازندران، خاطرنشان کرد: اما ساز دوتار مازندران همواره زیر سایه دوتار ترکمن و خراسان بوده و لذا کمتر مردم ایران و به‌ویژه مازندران با آن آشنا هستند، همچنان نیز خیلی از کارشناسان بر این نظر هستند که دوتار  مازندران، برگرفته از دوتار خراسان است.

نوازنده، سازنده و پژوهشگر موسیقی مازندران، اضافه کرد: ما در خانه دوتار مازندران، اسنادی داریم که به صورت کتبی نیز هست که نشان می‌دهد قدمت این ساز در مازندران به ۱۳۰۰ سال قبل باز می‌گردد و مردم این دیار، علاقه وافری به نواختن و شنیدن این ساز داشتند.

وظیفه‌شناس، بیان کرد: جالب است که بدانید حتی ابن‌سینا نیز در کتاب خود از دوتار طبری نام می‌برد و این نشان می‌دهد که مازندران، صاحب سازی به نام دوتار بوده که در قدیم به آن تنبور گفته می‌شد و به مرور زمان، نام آن در مازندران و سایر نقاط کشور، به نام دوتار، تغییر پیدا می‌کند.

او عنوان کرد: قریب به سه دهه، دوتار در شرق مازندران البته با شناساندن استاد نظام شکارچیان، که ما وی را شناسنامه دوتار شرق مازندران می‌دانیم، رنگ و بوی شناخته شده‌تری پیدا کرده است و در سالیان اخیر نیز پیشکسوتان ما، مبادرت به ساختن و نواختن این ساز کرده‌اند و اکنون ما همانگونه که پیشینیان ما این میراث را سینه به سینه، حفظ کرده‌اند، ادامه‌دهنده راه گذشتگان هستیم.

بنیانگذار و موسس خانه دوتار مازندران، گفت: عمده مهجوریت و مغفول ماندن این ساز، صرفا به‌دلیل زیر سایه بودن دوتار ترکمن و خراسانی بوده که واقعا این مسئله می‌تواند با اسنادی که وجود دارد، رد شود و حتی کارشناسانی که در این حوزه در حال پژوهش هستند، می‌توانند بر این ادعا، مهر تاییدی بزنند.

نوازنده، سازنده و پژوهشگر موسیقی مازندران، در خصوص چرایی تاخیر در ثبت ملی و جهانی این ساز اصیل ایرانی، پاسخ داد: زمانی که من در سال ۱۳۹۶ برای ثبت این ساز، عزمم را جزم کردم و در این مسیر، پا گذاشتم، تلاش کردم تا برای نخستین بار، ساز دوتار را جهت ثبت ملی در وزارتخانه گردشگری و میراث فرهنگی به ثبت برسانم و زمانی که با کارشناس استان پس از نگارش پرونده جهت ارائه به وزارتخانه مراجعه کردیم، دیدیم که استان‌های دیگر نیز این اقدام را انجام دادند و خاطرم هست که این درخواست مازندران، با اعتراض آنان نیز مواجه شده بود.

وظیفه‌شناس، ادامه داد: ما بنای پیش‌دستی نداشتیم و اعتراض آنان نیز به‌حق هم بود؛ چراکه خراسان در این عرصه، خیلی استان پهناوری است و در ادامه، وزارتخانه به این نتیجه رسید که این ساز را به نام پنج استان کشور با نام دوتار ایرانی به ثبت برساند.

او اعلام کرد: ساز دوتار به نام دوتار ایرانی در سال ۲۰۱۹ به ثبت ملی رسیده است که استان‌های مازندران، گلستان، خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی در آن سهیم هستند.

نوازنده، سازنده و پژوهشگر موسیقی مازندران، اضافه کرد: در سال ۲۰۲۱ خوشبختانه دوتار ایران در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است که استان مازندران نیز جزو ۵ استانی است که در این اتفاق مبارک، سهیم است.

این هنرمند مازندرانی، ادامه می‌دهد: گرچه از سال ۲۰۱۹، دوتار به ثبت ملی رسید اما دوتار در محافل نواخته می‌شد و اینگونه نبود که دوتار، نبوده باشد، دوتار حداقل از ۶۰ سال قبل تا به الآن، مدام دارد نواخته می‌شود؛ اما یکسری محدودیت‌هایی آن را در بر گرفته بود که مانع از ثبت آن شده بود.

وظیفه‌شناس، اذعان کرد: گرچه مهد دوتار در مازندران، بخش شرقی آن است اما امروزه در بسیاری از مناطق استان حتی غرب استان، نواخته می‌شود.

او اشاره کرد: اساتید به‌نام دوتار در استان مازندران به اندازه انگشتان یک دست باشند و از چهره‌های شاخص می‌توانیم به استاد محمدرضا اسحاقی، مرحوم استاد ارزمون شکارچیان، استاد مسلم فهیمی، استاد نصیر شیردل، استاد علی اسحاقی و استاد رضا دیوسالار اشاره کنیم.

بنیانگذار و موسس خانه دوتار مازندران، در خصوص اهداف راه‌اندازی آن، عنوان کرد: زمانی‌که خانه دوتار مازندران را راه‌اندازی کردیم مهم‌ترین هدف ما، استانداردسازی ساخت ساز دوتار طبری بود؛ با توجه به اینکه دوتار در مازندران، با الگوهای بسیار متنوعی، ساخته می‌شود و متاسفانه الگوهای شمال خراسان و ترکمن به دلیل نداشتن اطلاعات کافی و تحقیقات لازم نیز در آن رسوخ کرده است که چندان شایسته و زیبنده این استان با این قدمت از عمر ساز دوتار طبری، نیست.

نوازنده، سازنده و پژوهشگر موسیقی مازندران، تصریح کرد: دوتار مازندران در کتاب استاد محمدرضا درویشی در میان سازهای ایرانی و سازهای نواحی قرار دارد و ما نیز بر اساس شاخص‌هایی که استاد درویشی اعلام کرده است ۳ سال تحقیق کردیم و حتی با استاد درویشی و استاد جهانگیر نصری اشرفی ارتباط برقرار کردیم تا الگویی که اکنون به آن رسیده‌ایم دست پیدا کنیم.

این هنرمند مازندرانی، ادامه می‌دهد: الگوی اصیل ساز دوتار طبری، دارای طول کاسه ۴۷ سانتیمتری، عمق کاسه ۱۴ سانتیمتری، دهانه یا سینه ساز  ۱۶ سانتیمتری، اندازه ۶۴ سانتیمتری دسته ( از ابتدای کاسه تا شیطانک ۴۰ سانتمیتر و از سیمگیر تا شیطانک ۸۷ سانتیمتر است) و شاخص‌ترین قسمت ساز دوتار مازندران در ۵ سانتیمتر انتهایی چسبیده به دسته است که به آن «نفیر» گفته می‌شود که به دسته ساز، اتصال پیدا می‌کند.

وظیفه‌شناس، تاکید کرد: طبعا در زمان قدیم، ابزارهایی که این ساز را با آن تراش می‌دادند ابزارهایی همچون تاشه، متکال، اسکنه  و یک رنده بوده است که این سبک از مدل تراشیدن و ساخت و ساز، متاسفانه در حال فراموشی و منسوخ شدن است و شاید بتوان گفت که خانه دوتار مازندران جزو معدود مکان‌هایی است که یک ساز را از صفر تا صد، با دست می‌سازد.

او ادامه می‌دهد: امروزه با آمدن تکنولوژی که می‌تواند در جای خود، مطلوب هم تلقی شود و مثبت نیز هست، موجب شده است که بسیاری به خالی کردن کاسه ساز با دستگاه‌های ماشینی « CNCl» روی آورده‌اند، اما اگر بخواهیم در ساخت این ساز فولکوریک به اصالت برسیم دیگر آن اصالت سازگری، از بین خواهد رفت.

بنیانگذار و موسس خانه دوتار مازندران، عنوان کرد: با این شتاب شاید در یک دهه گذشته دیگر کارگاهی نداشته باشیم که بیاید و اصالت ساخت ساز دوتار طبری را رعایت کند و وضعیت اقتصادی کنونی جامعه مزید بر علت شده است تا سازندگان این ساز برای کسب درآمد بیشتر به فروش بیش از اصالت اهمیت بدهند و قطعا با دستگاه‌های ماشینی هم به لحاظ تعداد و هم به لحاظ سرعت به درآمد بیشتری خواهند دست یافت.

نوازنده، سازنده و پژوهشگر موسیقی مازندران، ادامه داد: ساخت دوتار طبری اصیل از صفر تا صد آن با دست و ابزارآلات سنتی، حدود ۳ هفته زمان می‌برد.

وظیفه‌شناس، در خصوص قیمت متعارف ساز دوتار طبری در بازار به خبرنگار ما پاسخ داد: قیمت ساز بسته به نوع سازی که در بازار وجود دارد تعیین می‌شود که به ۳ دسته سازهای مشقی، نیمه حرفه‌ای و حرفه‌ای تقسیم می‌شوند و طبعا سازهایی که اکنون دارد به صورت نیمه حرفه‌ای به بازار عرضه می‌شود بین ۸ تا ۱۲ میلیون تومان و سازهای حرفه‌ای نیز بین ۱۲ تا ۲۵ میلیون تومان، قیمت دارند.

او در خصوص تفاوت نواخته شدن ساز دوتار مازندران با چهار استان دیگر مهد دوتار ایرانی، پاسخ داد: هر منطقه از کشور، سازها را بر اساس کلام خود طراحی کرده‌اند و اگر ساز دوتار مازندران امروز دارای ۸ پرده است درگذشته تنها دارای ۴ پرده بوده است و در سالیان اخیر، به آن  ۴ پرده دیگر اضافه شده است.

بنیانگذار و موسس خانه دوتار مازندران، گفت: یعنی هر آنچه که کلام داشتیم نظیر موسیقی کار که در مزارع پنبه و توتون و چاربیداری‌ها خوانده می‌شد، لحاظ شده است؛ چرا که از لحاظ فواصل، فاصله زیادی نداشتیم و موسیقی مازندران به اندازه‌ای بوده که در ۸ پرده جوابگوی کار بوده است؛ اما در خراسان دیگر اینگونه نیست و در ترکمن به دلیل وسعت موسیقی آنان، حتی دستان‌بندی‌ها زیادتر می‌شود.

نوازنده، سازنده و پژوهشگر موسیقی مازندران، ادامه داد: حتی در نواختن نیز هر منطقه و استان کشور دارای سبک متفاوتی است و ما از نوع مضراب زدن‌ها کاملا با سایر استان‌ها متفاوت هستیم؛ مضراب‌های مازندران در واقع، آکورد گونه هستند و در یک جمله باید بگوییم که ساز در مازندران، مکمل صدا است و در واقع الویت با خواننده است.

این هنرمند مازندرانی، مطرح کرد: در استان مازندران، ساز دوتار کامل‌کننده صدا است اما در ترکمن و خراسان اینگونه نیست و به صورت مجزا برای ساز خود، مقام و قطعه دارند؛ اما در مازندران به ندرت اینگونه است، چرا که ساز مازندران همیشه کامل کننده کلام بوده است.

وظیفه‌شناس، در بخش پایانی این گفتگو با بیان اینکه متاسفانه هم اکنون در شرق استان، مدرسی که آموزش نواختن دوتار به شیوه شرق استان را به نوآموزان بدهد، نداریم و تا کنون نتوانستیم آموزش را احیا کنیم و تنها تا اینجای کار موفق شدیم یک گروه دوتار نوازان شرق مازندران را در خانه دوتار مازندران تشکیل دهیم تا آن سبک و سیاق نواختن دوتار شرق مازندران را احیا کنیم.

او یادآور شد: شیوه نواختن دوتار طبری از لحاظ انگشت‌گذاری، دستان گرفتن و پرده گرفتن منطقه شرق مازندران با منطقه مرکزی، متفاوت است؛ بدین گونه که در مرکز با انگشت اشاره و شست، واخوان می‌گیرند و در شرق استان عمدتا با انگشت وسط و شست این امر صورت می‌گیرد که همین هم مرسوم است.

به گزارش بلاغ، دوتار پیشینه‌ای چند هزار ساله دارد و این ساز در نواحی مختلف، با اندکی تغییر در شکل و نحوه نوازندگی دیده می‌شود؛ انواع دوتار در محدوده مرزهای جغرافیایی ایران به «دوتار خراسان» با دو گونه شمال و شرق، «دوتار ترکمن» و «دوتار مازندران» تقسیم می‌شود که شکل ساز و نحوه در دست گرفتن و سبک نواختن در این مناطق با یکدیگر متفاوت است.

ساز دوتار طبری، که در تار و پود موسیقی به ویژه شرق مازندران ریشه دوانده از جمله میراث فرهنگی گرانبهایی است که در سال ۲۰۱۹ با نام دوتار ایرانی به ثبت ملی و سپس به ثبت جهانی رسیده و قرن‌ها است که نغمه‌های اصیل مردم مازندران را سینه به سینه به گوش نسل‌های بعدی رسانده است.

اکنون که در گذر زمان، گرد فراموشی بر این ساز اصیل مازندرانی نشسته است هنرمندی از شرق مازندران که چندان علاقه‌ای به واژه خنیاگر ندارد، سال‌ها است دست همت به کمر بسته تا این میراث گرانبهای پیشینیان این دیار را زنده نگاه دارد و چه زیباست که همگان برای حفظ میراث این دیار صدا شویم تا این بار، صدا باشد که مکمل ساز دوتار طبری است.

گزارش: مجتبی قربانی

انتهای خبر