به گزارش پیک نکا، نوروز خوانی، بهار خوانی یا نورورزی آوازی سنتی است که از دیر باز در میانه اسفند ماه در بسیاری از استان های کشور برگزار می شده است. در این سنت افرادی که به نوروز خوان معروف بودند، پیش از فرا رسیدن فصل بهار به صورت دوره گردی وارد شهرها و روستاهای مختلف شده و اشعاری را در مدح بهار یا با ذکر مفهوم های مذهبی بداهه سرایی می نمودند. معمولا اشعار به کار رفته به زبان فارسی و یا زبان های محلی بوده است، که بعد از اسلام در ستایش پروردگار و امامان شیعه نیز صورت می گرفته است. اشعار مذکور بیشتر به صورت ترجیع بند بوده و توسط یک یا چند نفر به صورت همزمان خوانده می شده است.
نوروز خوانی، آیین سه هزار ساله‌ای است که از نیمه اسفندماه در مناطق مختلف استان مازندران اجرا می‌شود و نوروز خوانان، با حضور در شهرها و روستاها، شادباش آمدن بهار را می‌دهند.
مازندران از فرهنگ و تمدن بسیار کهن و اصیل آریایی برخوردار است و به دلیل داشتن این تمدن باستانی و دیرینه؛ مراسم‌های باستانی و به دلیل علاقه به دین و مذهب، مراسم مذهبی با شکوهی در این دیار کهن برگزار می‌شود. پس از گرویدن مردم آن به اسلام، برخی از مراسم باستانی بسته به فرهنگ مردمان مختلف مازندرانی با آداب اسلامی درآمیخته و بنا بر این شیوه اجرای آن در هر روستا با روستای دیگر متفاوت است
در نوروز خوانی افرادی که به آنها نوروز خوان گفته می‌شود پیش از آغاز فصل بهار به صورت دوره گردی به شهرها و روستاهای مختلف می‌روند و اشعاری در مدح بهار یا با ذکر مفاهیم مذهبی به صورت بداهه یا از روی حافظه می‌خواندند. این اشعار به زبان فارسی و یا زبان‌های محلی بود و پس از اسلام اغلب پس از ستایش خدا در مدح امامان شیعه گفته می‌شده است.
باد بِهارون بِیَمو / نِئروز سِلطون بِیَمو
مژده هادین دوستان رِ / گل بیَمو گلستون رِ
بهار آمد بهار آمد خِش آمد / علی با ذولفقار آمد، خِش آمد
نِئروزتان نِئروز دیگر / شِه ما رِ سال نِئ بووئه مِوارِک
نوروزخوانی معمولاً در چند مرحله انجام می‌شد. مرحلۀ اول امام‌خوانی و توصیف اولیا بود. مرحلۀ دوم حدیث‌خوانی یا روایت‌خوانی، مرحلۀ سوم در وصف بهار و نوروز، و مرحلۀ چهارم هم اَنعام و خَلعَت گرفتن و توصیف صاحبخانه بود و در همین مرحله بود که نوروزخوان امکان به‌کارگیری طنز یا هجو داشت.موسیقی نوروزخوانی صرفاً آوازی و بدون همراهی ساز است و هنگام اجرای نغمه حداقل یک همخوان در قسمت ترجیع‌ها، نوروزخوان اصلی را همراهی می‌کند. جملات موسیقی اغلب کوتاهند، از یک دانگ (تِتراکورد) فراتر نمی‌روند، مرتب تکرار می‌شوند و با هر تکرار به خاطر منطبق‌شدن با شعر تغییراتی می‌کنند.
چند بند از یکی از اشعار نوروزخوانی در منطقۀ الموت چنین است:
«همی‌خوانم امام اولین را/ شه کشور امیرالمومنین را/ وصی و جانشین یعنی علی را/ به یاسین و الف‌لام و به فیروز/ دهید مژده که آمد عید نوروز…
امام دوازدهم مهدی‌اش نام است/ تمام کل عالم را امام است/ بدانید حضرت صاحب‌زمان است/ به یاسین و الف‌لام و به فیروز/ دهید مژده که آمد عید نوروز
خدایا صاحبخانه را خوشحال گردان/ جوانان ورا داماد گردان/ عروسش صاحب اولاد گردان/ به یاسین و الف‌لام و به فیروز/ دهید مژده که آمد عید نوروز
هوا سرد است و بگرفته صدایم/ که چند تا تخم‌مرغ باشد دوایم/ ایا همشیرۀ فرخ‌لقایم/ بکش زحمت بیار عیدی برایم/ جوانت خیر ببینه از دعایم».
غیر از اشعار توصیفی و مدح و منقبت در نوروزخوانی، وجود شماری از نقل‌ها و داستان‌های اساطیری و دینی در آن جالب توجه است. بهره‌گیری از قصه‌گویی در جذب مخاطبان نشان‌دهندۀ آگاهی نوروزخوانان از تاثیرگذاری این نوع روایات است. نوروزخوان به اعتبار سنت بداهه، همیشه خود را در مقام داستان‌پرداز قرار می‌داد و مخاطبان را ترغیب به همراهی می‌کرد. بعضی از داستان‌های مهمی که در نوروزخوانی‌ها نقل شده‌اند عبارتند از: آدم و حوا، یوسف و زلیخا، در آتش رفتن ابراهیم، اژدهاکشی حضرت علی (ع)، موسای پیامبر، ضامن آهو، و رستم دستان.
نوروزخوانی امروزه در بسیاری از مناطق ایران منسوخ شده است. در نواحی مختلف ایران، به‌ویژه مازندران و گیلان (دیلمان، تالش و اِشکِوَر) در البرز شمالی و منطقۀ کومش یا قومس (سمنان، دامغان و شاهرود) و طالقان در البرز جنوبی از قدیم آیین نوروزخوانی برگزار می‌شد و هنوز هم در بعضی روستاها به صورت خیلی پراکنده برگزار می‌شود.در درۀ طالقان هنوز هم نمونه‌هایی از نوروزخوانی در روستاهای آرموت و اردکان در دسترس است. این نوروزخوانی‌ها از نظر مضمون با نمونه‌های دیگر مناطق شمال و جنوب البرز تفاوت چندانی ندارند و نحوۀ اجرای آنها هم مشابه است.
بخشی از موسیقی آیینیِ کومشی در سمنان در نوروزخوانی‌ها متبلور است و با این‌که تاثیر گستردۀ موسیقی ردیفی در ملودی آنها را از هویت اصلی‌شان دور کرده هنوز در مناطقی رواج دارند. نوروزخوانی در شاهرود به دو شیوه انجام می‌شود. گروه اول شامل مردانی است که از طریق نوروزخوانی روزگار می‌گذرانند.
نوروزخوان‌ها از اوایل اسفند از روستاهای وامرزان، جزن، مایان و حسن‌آباد دامغان به شاهرود و روستاهای اطراف آن می‌آیند. شنیده شدنِ صدای نوروزخوانان با لهجۀ خاصشان در کوچه و خیابان، نشان از رسیدن بهار دارد. به این نوروزخوان‌ها بهار لاله‌زار، شعرخوان یا پیش‌بهار می‌گویند. نوروزخوان‌ها قبای بلند سفید یا مشکی می‌پوشند و گیوه به پا می‌کنند و با عصایی در دست، در گروه‌های دو تا پنج‌نفره سراسر منطقۀ کومش به‌ویژه شاهرود را زیر پا می‌گذارند.
اشعاری را که نوروزخوان‌ها می‌خوانند از پدران خود فراگرفته‌اند و خودشان هم قریحۀ شاعری دارند. نوروزخوان‌ها وقتی بر در هر خانه‌ای می‌رسند، با اشعار موزون و آوازخوانی و آهنگ مناسب، حلول سال نو را به اهل خانه تبریک می‌گویند. مردم حضور نوروزخوان‌ها را به فال نیک می‌گیرند و بعضی‌ها به عنوان تبرک از آنها نقل یا خرمایی می‌گیرند و بر سر سفرۀ هفت‌سینشان می‌گذارند.
گروه دوم نوروزخوان‌ها نوجوانانی‌اند که پس از غروب آفتاب در محله‌ها و روستاها حلول سال نو را تبریک می‌گویند. اشعاری که در نوروزخوانی خوانده می‌شود در هر منطقه دارای قالب خاصی است. مثلاً در مُجِن بیشتر اشعار دارای رنگ و بوی مذهبی است، ولی در روستای ابرسج بیشتر از نوروز و بهار و عید گفته می‌شود. نوروزخوانی را در ابرسج نوروزی نیز می‌گویند.
حضور گونه‌های متفاوت نوروزخوانی که تا چند دهۀ قبل در گیلان رواج داشت، در همایون، شوشتری، بیات ترک، ماهور و چهارگاه حاکی از نفوذ موسیقی سایر نواحی و نیز موسیقی سنتی ایران بر موسیقی گیلان از طریق نوروزخوانان و شعرخوان‌های طالقانی، مازندرانی و برخی اجراکنندگان موسیقی البرز جنوبی است. بخشی از نوروزخوانی‌های رایج در این منطقه هم در مایۀ دشتی است. نوروزخوانی‌های گیلان از نظر مضمون و کارکرد تفاوت چندانی با نوروزخوانی‌های البرز ندارند.
زمان نوروزخوانی در مازندران از دهۀ دوم یا سوم اسفند تا نوروز است و به‌ندرت تا دهۀ اول سال نو ادامه می‌یابد و بعد از آن، مراسم نوروزخوانی تمام می‌شود.
در گلستان، آیین نوروزخوانی از نیمه‌های اسفند، در شهرستان‌هایی چون کردکوی، بندرگز، علی‌آباد و گرگان برگزار می‌شود. نوروزخوان‌های محل با چوب‌دستی بر دست و کوله‌پشتی بر پشت، با خواندن اشعار نوروزی، آمدن بهار را نوید می‌دهند. آنها به خانه همۀ افراد می‌روند و به فراخور توان مالی هر کسی انعامی دریافت می‌کنند. آیین نوروزخوانی استان گلستان سال ۱۳۹۶ در فهرست میراث ملی ناملموس ایران به ثبت رسید.
با این همه، چند سالی است که با هدف احیای این سنت قدیمی، نوروزخوانی در بعضی روستاها و شهرهای بزرگ از جمله تهران برپا می‌شود که گاه با سازهای دهل و سرنا همراهند. این نوع اجراها بیشتر به جشنواره و معرکه‌گیری شباهت دارند.
نوروزخوانان وقتی در حیاط خانه‌ای وارد می‌شوند، صاحبخانه را به نام صدا می‌زنند و با بکار بردن نام وی در شعر نوروزخوانی، از وی تقاضای مژدگانی می‌کنند. برای مثال در برخی اشعار این گونه بیان می‌شود: ” مشتی گوهِرِ مهربون، خِنِه‌ی جا بِرو بیرون، بموئه نوروزِخون، … ” یا در جایی دیگر ” صد سِلامُ و سی عَلِیک، بِرار سلامَ عَلِیک، ته سِرپیششِ زممه پا، ته جا گیرمه جِمه تَنخا، باد بهارون امده، نوروز سلطون امده، مژده دهید دوسِتان، گل در گلستون آمده ” و یا ” مشت عمویِ با ایمون، شَکِرِ شیرین ته زِبون، صَدِف هَسسه ته دندون، انعام ر بیار بیرون”، ” مشتی هاجر باوفا، خنه جا برو دیا، سننخ در رِ هاکِن وا، انعامِ تو هاده اِما”
اشعار این گروه‌ها که با همراهی ساز و پاسخ همخوانان خوانده می‌شود مردم شهر و روستا را دعوت می‌کند که برای تبریک چیزی به نوروزخوان بدهند و البته باید یادآور شوم که نوروزخوانان این انعام را در قالب شعر در می‌آورند و بیان می‌کنند. به عبارتی دیگر انعام را از صاحبخانه درخواست می‌کنند. در این هنگام افراد صاحبخانه به پاس آنکه این نوروزخوانان آمدن بهار و سرزندگی را به خانواده آنها مژده داده و شادی را به خانه شان آورده بودند، مقداری میوه، شیرینی، تخم مرغ، برنج، پول یا هر چیز دیگری را به آنها مژدگانی یا انعام می‌دهند. یکی از نوروزخوانان معمولا همراه خود کیسه‌ای داشته و این انعام را در آن کیسه می‌ریزد.
متن کامل شعر نوروز خوانی:
همی خوانم امام اولین را
شه کشور امیرالمومنین را
وصی و جانشین یعنی علی (ع) را
به یاسین و الف لام و به فیروز
دهید مژده که آمد عید نـــــــوروز ..
شفاعت می‌کند او بر سر پل
حسن بابش سوار است او به دلدل
به یاسین و الف لام و به فیروز
دهید مژده که آمد عید نـــــــوروز
بود نامش حسین شاه یگانه ست
محمد را بمحراب می‌رساند
به یاسین و الف لام و به فیروز
دهید مژده که آمد عید نـــــــوروز
گل باغ حسین، اما مراد است
به یاسین و الف لام و به فیروز
دهید مژده که آمد عید نـــــــوروز
بگردان دور از این دولتسرا را
خصوصا هم از این دولتسرا را
به یاسین و الف لام و به فیروز
دهید مژده که آمد عید نـــــــوروز
الهی نوجوانت بد نبینه
الهی نوجوانت خیر ببینه
گل عشرت به کام دل بچینه
به یاسین و الف لام و به فیروز
دهید مژده که آمد عید نـــــــوروز
امام هفتمین موسای کاظم
ز نور او منور گشته عالم
چو بلبل در قفس تاکی بنالم
به یاسین و الف لام و به فیروز
دهید مژده که آمد عید نوروز
بکن تلخی‌ی جان کندن تو آسان
بهار آمد همه جا شد گلستان
به یاسین و الف لام و به فیروز
دهید مژده که آمد عید نوروز
ملائک بر سرش خوانند قرآن
یقین دین محمد برقرار است
علی در خدمت پروردگار است
به حق حرمت آیات قرآن
تو صاحبخانه راخوشحال گردان
به یاسین و الف لام و به فیروز
دهید مژده که آمد عید نوروز
نگهدار زمین و آسمانی
بده بر صاحبخانه زندگانی
الهی صاحبخانه در نمانی
به یاسین و الف لام و به فیروز
دهیدمژده که آمد عید نوروز
شفاعت می‌کند او با پیمبر
به حکم خالق و خلاق داور
به یاسین و الف لام و به فیروز
دهید مژده که آمد عید نوروز
تمام کل عالم را امام است
بدانید حضرت صاحب زمان است
به یاسین و الف لام و به فیروز
دهید مژده که آمد عید نـــــــوروز
خدایا صاحبخانه را خوشحال گردان
جوانان ورا داماد گردان
عروسش صاحب اولاد گردان
به یاسین و الف لام و به فیروز
دهید مژده که آمد عید نـــــــوروز
که چند تا تخم مرغ باشد دوایم
ایا همشیره‌ی فرخ لقایم
بکش زحمت بیار عیدی برایم
جوانت خیر ببینه از دعایم
